credit: Two-micron All-Sky Survey (2MASS), mosaic credit S. Van Dyk (IPAC).
Het is weer tijd voor Messier Maandag! In deze reeks bespreken we de 110 objecten die samen de Messier-catalogus vormen. Iedere week kiezen we een object uit de beroemde catalogus en vertellen we de lezers alle weetjes over het object in kwestie!
credit: Rolando Ligustri, taken over many years, retrieved from http://www.itelescope.net/.
Deze week nemen we een prominente sterrencluster onder de loep, namelijk de Wilde eendcluster of Messier 11. Als je na zonsondergang naar het zuiden kijkt, dan zou je dit kosmische juweel moeten kunnen vinden.
credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.
Als je in deze tijd van het jaar en vlak na zonsondergang naar het zuiden kijkt, dan zie je laag boven de horizon een groepje sterren in de vorm van een theepot: dit is het sterrenbeeld Boogschutter. Als je een stuk omhoog gaat, dan moet je de bekende Zomerdriehoek kunnen vinden. Van deze drie sterren staat Altair het dichtst aan de horizon. Als je ergens woont zonder lichtvervuiling (sowieso dus niet in Nederland 🙁 ) dan zal je de schijf van de Melkweg kunnen zien, die de driehoek verbindt met de tuit van de theepot.Als je Messier 11 wilt vinden, dan moet je ongeveer halverwege Altair en de theepot kijken. Er zijn enkele sterren in de omgeving die je kunnen helpen!
credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.
De blauwe ster λ Aquilae is niet erg spectaculair, maar wel een stuk helderder dan de sterren in z’n omgeving. Als je vanaf deze ster een stukje naar het zuidwesten gaat, dan vindt je eerst de ster 12 Aquilae en daarna η Scuti. Als je een stukje in dezelfde richting blijft gaan, dan vind je een helder en wazig groepje sterren, die niet te missen zijn. Dat is Messier 11, de Wilde Eendcluster.
credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.
Hoe zal het gebied dat hierboven omschreven wordt, eruit zien met een echte astrofotografische opstelling? Dankzij Stephen Rahn zie je het antwoord hieronder!
credit: Stephen Rahn, via Google+.
Het wazige vlekje in het midden is Messier 11 en dit vlekje is zelfs met het blote oog zichtbaar, hoewel de omstandigheden daarvoor wel optimaal dienen te zijn. Van alle open sterrenclusters die vanaf aarde zichtbaar zijn, behoort deze tot de meest compacte van allemaal. De cluster is daarnaast ook zeer dicht en rijk!
credit: Dean Jacobsen of http://www.astrophoto.net/.
Open sterrenclusters ontstaan door het ineenstorten van een moleculaire gaswolk en bestaan meestal uit enkele honderden tot enkele duizenden sterren. Na verloop van tijd (een paar honderd miljoen jaar) raken deze sterrengroepen ontkoppeld en gaan de sterren hun eigen weg.Wel, Messier 11 bevindt zich duidelijk aan de zware kant van dit spectrum!
credit: Bernhard Hubl of http://astrophoton.com/.
Deze cluster bevat minstens 2900 sterren en heeft een relatief middelbare leeftijd van 250 miljoen jaar. De naam Wilde Eendcluster slaat op de helderste sterren, die gezien door een kleine telescoop een V-vorm lijken aan te nemen – deze vorm doet denken aan een vlucht eenden.Als je verder inzoomt, dan blijkt de cluster veel gecompliceerder te zijn:
credit: © 2006 – 2012 by Siegfried Kohlert, via http://www.astroimages.de/.
De cluster bevat een rijke mix van blauwe, gele en rode sterren, waarbij de blauwe en de gele exemplaren het helderst zijn. Het is bijzonder lastig om het exacte aantal sterren in de cluster te tellen, aangezien Messier 11 zich in het vlak van de Melkweg bevindt. Dat betekent een rijk landschap van achtergrondsterren rondom de cluster! Het kan lastig zijn om deze achtergrondsterren te onderscheiden van de zwakkere exemplaren die tot de cluster behoren.Maar de heldere geel-en-rode sterren zijn reuzensterren die duidelijk tot de cluster behoren. Deze sterren hebben hun waterstofvoorraad verbruikt en zijn opgezwollen tot reusachtige proporties. Onze zon zal ooit hetzelfde gaan meemaken.
credit: © – Copyright 2009 – Fort Lewis College – Department of Physics & Engineering.
Okee, de zon zal (vanaf haar geboorte) 10 tot 12 miljard jaar nodig hebben om dit te doen, terwijl de Wilde Eendcluster dusdanig jong is, dat alleen de meeste B-sterren de tijd hebben gehad om op te zwellen. De helderste sterren uit de hoofdgroep in de cluster (sterren die nog altijd aan waterstoffusie in de kern doen) behoren tot de klasse B8 – de één na zwakste klasse van B-sterren. Overigens zijn alle O-sterren (die nog groter zijn dan B-sterren) in de cluster al lang ontploft als type II supernova.De helderste ster in de gehele cluster is een uiterst zeldzame witte reus, een tijdelijke fase in het leven van een stervende rode reuzenster. Bedenk wel dat alle overgebleven sterren in de cluster op een soortgelijke manier als de zon aan hun einde zullen komen – waarbij een planetaire nevel en een witte dwerg gevormd worden. Type II supernovae hoef je dus niet meer te verwachten in Messier 11!Er zijn ook 82 variabele sterren in de cluster, waardoor we de afstand tot de cluster goed kunnen bepalen. Aan de hand daarvan kan de leeftijd en evolutie van M11 vastgesteld worden.
credit: Adam Block / NOAO / AURA / NSF.
De afstand bedraagt 6000 lichtjaar en dat is een behoorlijk grote afstand voor een open sterrencluster. Sterker nog, het is de verste open sterrencluster uit de gehele Messier-catalogus die nog zichtbaar is met het blote oog!
credit: Jean-Charles Cuillandre (CFHT), Hawaiian Starlight, CFHT.
De eerste Hubble-foto’s van dit object zijn letterlijk vorige maand pas genomen – helaas zijn ze nog niet beschikbaar :(Gelukkig kunnen we wel foto’s in hoge resolutie van andere bronnen gebruiken. Als je voorbij de helderste sterren kijkt, dan zie een enorm aantal zwakkere sterren die nog lang zullen blijven schijnen als de heldere exemplaren zijn opgebrand.
credit: WikiSky, via http://tinyurl.com/messier11-Wiki.
Als je de cluster in infrarood bekijkt, dan zullen de koelere en rodere sterren veel duidelijker stralen. Op onderstaande opname van 2MASS zijn dan ook veel meer sterren zichtbaar.
credit: Two-micron All-Sky Survey (2MASS), mosaic credit S. Van Dyk (IPAC).
De beste foto van deze cluster is afkomstig van Jim Misti – de fijne details van M11 zijn hierop goed zichtbaar. Zoals je kunt zien, is de enige limiet op het aantal sterren die we kunnen zien de belichtingstijd die we bereid zijn te gebruiken!
credit: Jim Misti of Misti Mountain Observatory, via http://www.mistisoftware.com/.
De leeftijd van de cluster is, zoals gezegd, 250 miljoen jaar. Als je nog eens 250 miljoen jaar zou wachten, dan zal de cluster uiteen gevallen zijn als gevolg van zwaartekrachtinteracties. De blauwe sterren zullen opzwellen tot reuzen en sterven. De sterren van lage massa zullen uiteindelijk door de hele Melkweg verspreid worden, om uiteindelijk niets meer te worden dan normale, onbelangrijke sterren die in de schijf van de Melkweg leven. Dit is het lot van alle open sterrenclusters! Nou, dit was de Messier Maandag weer voor deze week. Neem gerust een kijkje in ons archief! Inclusief die van vandaag, hebben we nu 18 van de 110 Messier-objecten besproken (op chronologische volgorde):- M1, de Krabnevel (25 februari 2013) – M8, de Lagunenevel (4 maart 2013) – M13, de Grote Bolhoop van Hercules (11 maart 2013) – M15, een oeroude bolhoop (25 maart 2013) – M65, de eerste Messier-supernova van 2013 (1 april 2013) – M33, de Driehoeksnevel (8 april 2013) – M45, de Pleiaden (15 april 2013) – M51, de Draaikolknevel (22 april 2013) – M52, open cluster naast de Zeepbel (29 april 2013) – M38, de kosmische Pi-cluster (20 mei 2013) – M104, het Sombrerostelsel (17 juni 2013) – M86, het meest blauwverschoven sterrenstelsel (24 juni 2013) – M21, een piepjonge sterrencluster (1 juli 2013) – M57, de Ringnevel (8 juli 2013) – M108, de kosmische scherf in de Steelpan (29 juli 2013) – M71, een cluster vol raadsels (12 augustus 2013) – M94, een dubbelgeringd mysterie (26 augustus 2013) – M11, de Wilde Eendcluster (16 september 2013)Welke zal de volgende zijn? Kom volgende week maandag weer terug en je zal het weten! Messier Maandag – in samenwerking met Starts With A Bang.
De Wilde Eendcluster, mmmmm… da’s echt iets voor onze collega-Astroblogger Jan, de grootste eendenfanaat die er op het noordelijk halfrond rondloopt.