28 maart 2024

Messier Maandag – M104, het Sombrerostelsel

Sombrero 1

Credit: Australian Astronomical Observatory.

Welkom bij de volgende editie van Messier Maandag! Iedere week bespreken we een object uit de Messier-catalogus, een lijst van 110 deepsky-objecten die is opgesteld om verwarring met kometen te voorkomen.

MM_M104

credit: © Ole Nielsen 1999-2007, of http://www.ngc7000.org/.

De Messier-catalogus is “officieel” in 1781 voltooid. De collectie van semi-permanente kosmische wonderen telde toen 103 objecten. Messier was echter ook in het bezit van handgeschreven notities, waarin aanvullende objecten zijn geobserveerd, beschreven en gecategoriseerd. Deze notities zijn zo’n 140 jaar lang kwijt geweest, totdat ze in 1921 herontdekt zijn. Vanaf dat moment zijn zes objecten – Messier 104 tot Messier 109 – toegevoegd aan de Catalogus.

Vandaag verkennen we zo’n object dat achteraf is toegevoegd aan de Messier-catalogus: het Sombrerostelsel, M104. Je kunt ‘m op deze manier vinden:

Sombrero 2 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, available at http://stellarium.org/.

De heldere ster Spica is momenteel goed zichtbaar na zonsondergang. Als je de boog van het “handvat” van het Steelpannetje volgt, dan kom je uiteindelijk bij de oranje reuzenster Arcturus terecht. Als je de denkbeeldige lijn dan verder trekt, dan kom je vanzelf uit bij de blauwe ster Spica. De gele Saturnus staat in de buurt, maar die moet je even vergeten. In plaats daarvan moet je vanaf Spica zo’n 11 hemelgraden naar het westen gaan.

Sombrero 3 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, available at http://stellarium.org/.

Op de grens tussen de sterrenbeelden Maagd en Raaf kun je een klein, heiig object vinden in een gebied zonder heldere sterren. Als je gebruik maakt van een goede verrekijker of kleine telescoop, dan zou je dit object moeten kunnen vinden ten noorden van het sterrenpaar Algorab en ? Corvi.

Dit is hetgeen je zou kunnen zien als je de sterrenachtergrond nabij de Sombrero in beeld krijgt:

Sombrero 4 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, available at http://stellarium.org/.

Als je de drie sterren (van magnitude 9-10) kunt vinden die een lijn vormen, heel dicht op elkaar, dan zal je zien dat ze allemaal richting een zwak, heiig object wijzen. Dit is de beste manier om dit deep-sky object te vinden, mits je voldoende licht weet te verzamelen.

Sombrero 5

credit: Pat Freeman [www.astro-pat.com], via http://www.theskyscrapers.org/.

Aangezien de zonnewende dichterbij komt, zal je moeten wachten tot het voldoende donker is als je kans wilt maken om de Sombrero te zien. De maan zou trouwens roet in het eten kunnen gooien. Hoe dan ook, als alle omstandigheden juist zijn, dan ligt een spectaculair aanzicht op je te wachten!

Sombrero 6

credit: John C. Mirtle, 1993, of http://www.astrofoto.ca/.

Dit spectaculaire sterrenstelsel (op een afstand van 28 miljoen lichtjaar) bevat zowel kenmerken die typisch zijn voor spiraalstelsels als kenmerken die typisch zijn voor elliptische stelsels. Het stelsel bevat een schijfvorm, spiraalarmen en prominente stofbanden. Aangezien het stelsel een hoek maakt van slechts 7 graden ten opzichte van ons gezichtspunt, zijn de stofbanden bijzonder prominent en op vrijwel iedere foto van het Sombrerostelsel goed zichtbaar.

Sombrero 7

credit: Mark Jordan of http://www.thestardeckobservatory.com/.

Het stelsel bevat echter ook een enorme centrale verdikking, veel groter dan we normaal gesproken zien bij spiraalstelsels. Messier 104 is ongeveer 50.000 lichtjaar groot, oftewel half zo groot als onze Melkweg. De halo is echter enorm groot, iets wat we normaal gesproken alleen zien bij elliptische reuzenstelsels! De halo is zo groot, dat het zich tot tienduizenden lichtjaren voorbij de spiraalstructuur uitstrekt. Binnen die halo bevinden zich zo’n duizend bolvormige sterrenhopen: tien keer meer dan bij de Melkweg!

Sombrero 8

credit: Siggi Kohlert of http://www.astroimages.de/.

Het stelsel heeft z’n bijnaam “Sombrero” om overduidelijke redenen ontvangen: de gecombineerde vorm van de spiraalschijf, de prominente stofbanden, de centrale verdikking en de enorme, diffuse halo zorgen ervoor dat M106 het gemakkelijkst te herkennen sterrenstelsel aan de sterrenhemel is!

Sombrero 9

credit: IAC-2005, F. Martin and L. Chinarro, via http://www.iac.es/.

Wat veel minder bekend is, is het feit dat dit object van alle sterrenstelsels het snelst van ons vandaan beweegt: iedere seconde bevindt het Somberostelsel zich 1000 kilometer verder van ons vandaan! Da’s 0,3 procent de lichtsnelheid! Deze snelheid is voor het eerst in 1912 opgemeten door een zekere Vesto Slipher – de eerste aanwijzing dat ons universum aan het uitdijen is.

Sombrero 10

credit: Wendelstein Observatory, via http://www.wendelstein-observatorium.de:8002/.

Dit sterrenstelsels is het dominante lid van z’n galactische groep (ongeveer zoals Andromeda bij onze groep is) en zal nooit met onze Melkweg gaan samensmelten. Omdat het stelsel zo helder is nabij het centrum, is het een ideaal object om in valse kleuren waar te nemen. Hierin worden de verschillen in helderheid zichtbaar die inherent zijn aan de verschillende onderdelen van dit sterrenstelsel.

Sombrero 11

credit: Bill Welsh of http://mintaka.sdsu.edu/faculty/wfw/.

Messier 104 bevat een supermassief zwart gat dat werkelijk super is, met een gewicht van een miljard zonnemassa’s schoon aan de haak. Dit is honderden keren zwaarder dan “ons eigen” supermassieve zwart gat (in de kern van de Melkweg). Op onderstaande foto is het centrale zwarte gat zichtbaar, evenals de bolhopen en voldoende overige puntobjecten. Deze objecten zijn in zichtbaar licht niet erg prominent aanwezig, maar gelukkig kunnen we gebruik maken van andere golflengten. Röntgenstraling bijvoorbeeld, zoals op onderstaande foto van de Chandra-ruimtetelescoop.

Sombrero 12

credit: NASA / UMass / Q.D.Wang et al.

De meest spectaculaire foto in zichtbaar licht dat ooit is gemaakt van de Sombrero, is onderstaande opname van de Hubble-ruimtetelescoop. Hierop is alles zichtbaar wat de Sombrero zo bijzonder maakt: spiraalarmen, stofbanden, de centrale verdikking, de diffuse halo….maar er is meer! Dankzij de fantastische kracht van de Hubble kun je inzoomen – dan zie je sterrenclusters, achtergrondstelsels en meer!

Sombrero 13

credit: NASA and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA).

Op golflengten langer (en temperaturen kouder) dan het menselijk oog kan waarnemen, namelijk infrarood, is nog meer zichtbaar. Onderstaande opname van de Spitzer-ruimtetelescoop laat het koude stof zien (rood), alsmede het hete blauwe gas van de uitgestrekte halo.

Sombrero 14

credit: NASA / JPL-Caltech / Spitzer Space Telescope.

Zoals je duidelijk kunt zien, is de Sombrero feitelijk twee sterrenstelsels in één! Het is zowel een spiraal als een ellips tegelijk. Het stelsel is waarschijnlijk het gevolg van de botsing van meerdere spiraalstelsels, waarvan er één een stuk groter was dan de rest. Als we alle beschikbare golflengten (zichtbaar, infrarood en röntgen) samenvoegen tot één groot mozaiek, dan wordt veel meer zichtbaar dan wij ooit met het menselijke oog zouden kunnen zien!

Sombrero 16

credit: X-ray: NASA/UMass/Q.D.Wang et al.; Optical: NASA/STScI/AURA/Hubble Heritage; Infrared: NASA/JPL-Caltech/Univ. AZ/R.Kennicutt/SINGS Team.

Als kers op de taart presenteer ik jullie de originele foto van Hubble in hoge resolutie. Hieronder kun je een (verticale) tour maken door de centrale schijf van de Sombrero!

Sombrero 15 fullres

credit: Vicent Peris (OAUV / PTeam), MAST, STScI, AURA, NASA.

Deze opname is werkelijk spectaculair: je kunt zelfs individuele sterren zien, en dat op een afstand van 28 miljoen lichtjaar! Nou, dit was de Messier Maandag weer voor deze week. Neem gerust een kijkje in ons archief!Inclusief die van vandaag, hebben we nu 11 van de 110 Messier-objecten besproken:- M1, de Krabnevel (25 februari 2013) – M8, de Lagunenevel (4 maart 2013) – M13, de Grote Bolhoop van Hercules (11 maart 2013) – M15, een oeroude bolhoop (25 maart 2013) – M65, de eerste Messier-supernova van 2013 (1 april 2013) – M33, de Driehoeksnevel (8 april 2013) – M45, de Pleiaden (15 april 2013) – M51, de Draaikolknevel (22 april 2013) – M52, open cluster naast de Zeepbel (29 april 2013) – M38, de kosmische Pi-cluster (20 mei 2013) – M104, het Sombrerostelsel (17 juni 2013Welke zal de volgende zijn? Kom volgende week maandag weer terug en je zal het weten! Messier Maandag – in samenwerking met Starts With A Bang.

Share

Comments

  1. Mooi plaatje van M104, die langwerpige. Kan je zo aan de muur hangen. 🙂

  2. Anoniem zegt

    reacties zijn niet meer op onderwerp maar op tijd gerangschikt, sinds gisteren.

Laat een antwoord achter aan Arie Nouwen Reactie annuleren

*