28 maart 2024

Messier Maandag – M109, het verstgelegen object uit de Catalogus

1 M109

Met 110 deep-sky objecten die zijn verspreid over de sterrenhemel, bevat de Messier-catalogus een groot aantal spectaculaire doelwitten voor hemelkijkers wereldwijd – van nabije nevels en clusters tot spectaculaire verre sterrenstelsels. Regelmatig bespreken we op maandag één van deze objecten. Vandaag bespreken we het object uit de Messier-catalogus dat ons het verste het heelal in brengt!

2 M109 MM_1410

credit: Tenho Tuomi of Tuomi Observatory, via http://www.lex.sk.ca/astro/.

De één-na-laastste toevoeging aan de Messier-catalogus, Messier 109, is zowel één van de makkelijkste objecten om te lokaliseren (de sterrenhemel maakt het namelijk gemakkelijk om te achterhalen waar het hoort te staan) áls één van de moeilijkste objecten om daadwerkelijk te zien! Hoe kunnen beide stellingen nu waar zijn? Zoek de Grote Beer maar eens op, na zonsondergang zichtbaar aan de noordelijke horizon, en je zal snappen wat ik bedoel.

3 M109 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.

Het bekendste onderdeel van de Grote Beer, het Steelpannetje, bestaat uit drie heldere sterren in het handvat, drie heldere sterren in de pan, plus een zwakkere ster die beide gedeeltes met elkaar verbindt. De ster aan de linkeronderkant van de pan, Phad, is helder, blauw, jong en heet – en slechts een halve hemelgraad verwijderd van M109!

4 M109 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.

Normaal gesproken denk je bij lichtvervuiling aan de volle maan of stadsverlichting. Bij M109 is echter iets anders aan de hand: het is een vergelegen sterrenstelsel met een lage oppervlakte-helderheid, op slechts een halve hemelgraad afstand van één van de honderd helderste sterren aan de nachthemel (Phad staat op nummer 86). Dat betekent dat als je M109 werkelijk wilt zien, je eerst Phad moet lokaliseren en vervolgens je optiek moet bewegen om Phad buiten je beeldveld te zetten, anders kun je het vergeten! – M109 is immers meer dan zeven magnituden zwakker.

5 M109 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.

De ontdekking van M109 wordt toegeschreven aan Méchain, die in 1781 de nevel als volgt beschreef in de catalogus van zijn mentor Messier: Een nevel vlakbij Gamma UMa (Phad) Kort maar krachtig dus. Hoewel M109 zonder twijfel een nevel is vlakbij γ Ursae Majoris, heeft Méchain hem wellicht helemaal niet zelf ontdekt!

6 M109 Phad

credit: Bernhard Hubl, via http://www.astrophoton.com/, of M109 with Phad.

Toen Méchain in een brief aan Bernoulli de Uilnevel (M97) beschreef, noemde hij ook twee andere nevels in hetzelfde deel van de sterrenhemel: Bij het vastleggen van de positie van M97 spreekt Mr. Messier ook over twee andere nevels die ik ontdekt heb, degene vlakbij M108 en degene vlakbij Gamma [Ursae Majoris; M109] De positie die Messier opschreef van M109 – de juiste rechte klimming en declinatie (de sterrenkundige tegenhangers van lengtegraad en breedtegraad) – was echter ietwat bizar. Hoewel de declinatie precies overeen komt met de positie van M109 (ook bekend als NGC 3992), komt de rechte klimming overeen met het “dubbelganger” sterrenstelsel NGC 3953. Uit de documenten blijkt dat Méchain eigenlijk de dubbelganger heeft ontdekt, terwijl M109 door Messier zelf is ontdekt!

7 M109 M109B Phad

credit: Davide Bardini of http://www.astrosky.it/; labels by Ethan Siegel.

Dit is pas in 2006 opgemerkt door de Nederlander Henk Bril; sindsdien noemen sommige bronnen NGC 3953 “M109B“, wat naar mijn idee inhoud dat Méchain deels de eer krijgt van deze ontdekking. Maar laten we het verleden verlaten en terugkeren naar het heden: waar kijken we precies naar bij Messier 109?

8 M109

credit: NOAO / AURA / NSF.

Dit balkspiraalstelsel met z’n vijf prachtige en uitgestrekte spiraalarmen lijkt superklein te zijn voor een Messier-object. Het meet slechts 7.6′ bij 4.7′, waarbij een arcminuut slechts één-zestiende hemelgraad is (1° = 60′). Er is echter een verschil tussen de schijnbare grootte en de fysieke grootte! Hoewel M109 slechts een superklein deel van de sterrenhemel in beslag neemt, staat het ook op een enorme afstand! Sterker nog, M109 blijkt in werkelijkheid groter te zijn dan onze Melkweg!

9 M109

credit: Hunter Wilson (Wikimedia Commons user Hewholooks).

Dit sterrenstelsel is het grootste lid van een middelgrote groep van 50 sterrenstelsels, waarvan M109 de enige is met een Messier-nummer (hoewel NGC 3953, of M109B, ook genoemd kan worden). De geschatte afstand tot dit stelsel kan nogal variëren – bij het meest recente onderzoek wordt M109 op een afstand van 74,7 miljoen lichtjaar geplaatst. Als dat correct is, dan zou de diameter van M109 zo’n 170.000 lichtjaar bedragen – een stuk groter dan de Melkweg!

10 M109

credit: © 2010 – 2013 Dean Jacobsen, via http://www.astrophoto.net/.

We kunnen dit stelsel goed bekijken in infrarood, dankzij IPAC (het centrum voor de verwerking en analyse van infrarood-signalen van NASA). Op de foto is het warme stof in de galactische schijf zichtbaar, waaruit ooit nieuwe sterren zullen ontstaan, evenals de koelere, rodere sterren in onze eigen galactische voorgrond.

11 M109 infrared

credit: IPAC, NASA and JPL-Caltech.

Er is een Hubble-foto beschikbaar, hoewel het een oudere foto is (19 jaar oud) met een kortere belichting dan je gewend bent. Desondanks geeft het een intrigerende kijk op het centrum van dit sterrenstelsel!

12 M109 Hubble

credit: NASA / ESA / Hubble Legacy Archive, color rendering by Aladin-software.

De meest spectaculaire foto van dit stelsel is gemaakt door Bob Franke, waarop (in volledige resolutie) niet alleen M109 zichtbaar is (het verstgelegen van alle Messier-objecten), maar ook drie satellietstelsels – van links naar rechts: UGC 6969, UGC 6940 en UGC 6923. Klik op onderstaande foto en de drie onregelmatige dwergstelsels zijn zichtbaar als helderblauwe “vlekken”.

13 M109

credit: Bob Franke of Focal Pointe Observatory, via http://bf-astro.com/.

Als gevolg van de expansie van het heelal, beweegt M109 met een afstand van 1000 km/s van ons vandaan. Als je een goede telescoop hebt, probeer dit prachtige sterrenstelsel dan zelf eens te vinden – mits je de heldere gloed van de naastgelegen ster kunt ontwijken of wegwerken. Nou, dit was de Messier Maandag weer voor deze week. Neem gerust een kijkje in ons archief! Inclusief die van vandaag, hebben we nu 20 van de 110 Messier-objecten besproken (op chronologische volgorde):- M1, de Krabnevel (25 februari 2013) – M8, de Lagunenevel (4 maart 2013) – M13, de Grote Bolhoop van Hercules (11 maart 2013) – M15, een oeroude bolhoop (25 maart 2013) – M65, de eerste Messier-supernova van 2013 (1 april 2013) – M33, de Driehoeksnevel (8 april 2013) – M45, de Pleiaden (15 april 2013) – M51, de Draaikolknevel (22 april 2013) – M52, open cluster naast de Zeepbel (29 april 2013) – M38, de kosmische Pi-cluster (20 mei 2013) – M104, het Sombrerostelsel (17 juni 2013) – M86, het meest blauwverschoven sterrenstelsel (24 juni 2013) – M21, een piepjonge sterrencluster (1 juli 2013) – M57, de Ringnevel (8 juli 2013) – M108, de kosmische scherf in de Steelpan (29 juli 2013) – M71, een cluster vol raadsels (12 augustus 2013) – M94, een dubbelgeringd mysterie (26 augustus 2013) – M11, de Wilde Eendcluster (16 september 2013) – M31, de Andromedanevel (7 oktober 2013) – M109, het verstgelegen object uit de Catalogus (14 oktober 2013)Welke zal de volgende zijn? Kom volgende week maandag weer terug en je zal het weten! Messier Maandag – in samenwerking met Starts With A Bang.

Share

Speak Your Mind

*