29 maart 2024

Messier Maandag – M101, het Windmolenstelsel

M101 1

Het is alweer een tijdje geleden, maar Messier Maandag maakt vandaag weer z’n opwachting bij de AstroBlogs. De trouwe lezers weten inmiddels dat de Messier-catalogus is opgesteld om kometenjagers te wijzen op nevelachtige objecten die géén kometen zijn. De Catalogus bestaat uit 110 objecten, waaronder 40 sterrenstelsels. Ook vandaag is zo’n eiland-universum aan de beurt en een hele mooie bovendien! Het is echter niet gemakkelijk om sterrenstelsels te spotten, zelfs niet met goede apparatuur:

lichtvervuiling strooit al snel roet in het eten.

M101 2 Messier Objects

credit: Mike Keith’s delightful (a)periodic table of Messier objects!

Het is vandaag de beurt aan een absoluut juweel aan de sterrenhemel – Messier 101, het Windmolenstelsel. Hoewel dit sterrenstelsel behoorlijk groot is en relatief dichtbij staat, zal menig astrofotograaf be-amen dat het lastig is om ‘m goed te kunnen zien. Dat komt doordat M101 een lage oppervlakte-helderheid heeft. In gebieden met lichtvervuiling (zo’n beetje overal in Nederland dus) kun je het bijna vergeten, zeker als ook de maan aan de hemel staat. Maar, mocht je tijdens een maanloze nacht een superdonker plekje kunnen vinden, dan maak je een goede kans! (Nu hebben de meeste medewerkers van AstroBlogs het geluk dat ze vlakbij de Biesbosch wonen, waarin het opvallend donker kan zijn 😉 ) Dit is hoe je ‘m kunt vinden.

M101 3 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.

Als je de Grote Beer kunt lokaliseren, dan ben je goed op weg om M101 te vinden. De laatste ster in het handvat van het Steelpannetje is de heldere blauwe Alkaid. De eerstvolgende is de dubbelster Mizar/Alcor, die met het blote oog nét van elkaar te onderscheiden zijn door iemand met een uitstekend gezichtsvermogen. Als je dit tweetal door een telescoop bekijkt, dan zou je drie tot zes sterren kunnen zien!Als je Mizar/Alcor kunt lokaliseren, dan kun je gemakkelijk sterhoppend bij M101 terecht komen 🙂

M101 4 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.

Als je Mizar en Alcor van elkaar kunt onderscheiden, dan moet je de denkbeeldige lijn van Mizar naar Alcor doortrekken, totdat je bij een rijtje van vier sterren aankomt. Deze sterren zijn allemaal met het blote oog zichtbaar, maar je hoeft hun namen niet te onthouden. Het is misschien wél handig om te onthouden welke kleuren ze hebben: van rechts naar links zijn dat blauw, rood, wit en weer blauw.Vanaf die laatste blauwe ster moet je weer omhoog springen, ongeveer twee graden in dezelfde richting als de sprong van Mizar/Alcor naar het rijtje van vier.

M101 5 locatie

credit: Ethan Siegel, using the free software Stellarium, via http://stellarium.org/.

In dit nogal onopvallende deel van de sterrenhemel staat één van de dichtstbijzijnde spiraalstelsels uit de Messier-catalogus op je te wachten, mits je de beschikking hebt over goede apparatuur en een pikdonkere hemel.Zelfs Messier zelf had moeite om ‘m te vinden. Pas in 1781 werd het stelsel gespot door Pierre Méchain, de assistent van Messier. Gezien door de apparatuur van die tijd, zou M101 er ongeveer zo uitgezien hebben:

M101 6 amateur

credit: Axel Nevens, via his site at http://axelnevens.be/.

Bijzonder lichtzwak en moeilijk te onderscheiden van het achterliggende sterrenveld. In de Messier-catalogus wordt het omschreven als een “nevel zonder sterren” en waarschijnlijk was alleen het centrale gedeelte zichtbaar voor Messier en Méchain. Naarmate de telescopen en instrumenten steeds beter werden, werd ook onze kijk op dit object steeds beter.

M101 7

credit: Russell Sipe of Jupiter Ridge Observatory, via http://www.sipe.com/jupiterridge/.

Rond 1851 wist Lord Rosse een spiraalstructuur te onderscheiden bij M101. Het stelsel staat op een afstand van 21 miljoen lichtjaar vanaf de aarde en slechts vijf Messier-sterrenstelsels buiten de Lokale Groep staan dichterbij. Bovendien heeft M101 een interessant verhaal te vertellen!

M101 8

credit: Ken Crawford of RC Optical Systems, via http://gallery.rcopticalsystems.com/.

De grandioze spiraalarmen zijn goed zichtbaar op bovenstaande meesterwerk. Binnen deze armen zijn vele roze gebieden zichtbaar – dit zijn de kraamkamers waar nieuwe sterren worden geboren. Momenteel zijn meer dan 3000 stervormingsgebieden bekend in M101 en dat is een idioot hoog aantal voor een spiraalstelsel! Daarnaast is het stelsel 170.000 lichtjaar groot en dat is 50 tot 70 procent groter dan onze Melkweg (die zelf ook geen kleintje is).We kunnen interessante dingen te weten komen door het stelsel in andere golflengten te bekijken, waaronder ultraviolet:

M101 9 UV

credit: NASA / JPL-Caltech / GALEX.

De kleine centrale verdikking (die ongeveer 3 miljard zonnemassa’s bevat) is vrijwel onzichtbaar in ultraviolet, hetgeen ons vertelt dat de kern van M101 nauwelijks nieuwe sterren produceert. In plaats daarvan zijn de gebieden met jonge sterren goed zichtbaar. Het feit dat hierbij niet alleen de spiraalarmen zichtbaar zijn, maar ook uitgestrekte vegen met sterren, vertelt ons dat M101 vrij recent een kleinere soortgenoot moet hebben opgeslokt.Dit zou het hoge aantal stervormingsgebieden kunnen verklaren. Daarnaast zou een samensmelting betekenen dat dit sterrenstelsel relatief veel supernova’s zou moeten produceren.

M`101 10 SN

credit: Wikimedia Commons user Thunderf00t, via http://thunderf00tdotorg.wordpress.com/.

Wel, dat klopt niet alleen (we hebben er sinds 1900 drie gezien), maar twee jaar geleden is ook de dichtstbijzijnde supernova afgegaan sinds die van 1987!Als we het stelsel in meerdere golflengten bekijken, die zien we een overvloed aan röntgenbronnen, een enorme hoeveelheid koel (en potentieel stervormend) stof in infrarood, en zwakke emissies in ver-IR en radio! Toch ontbreekt er iets: M101 produceert géén intense röntgen- en/of radio-emissies vanuit het centrum!

M101 11 multi

credit: NASA / CoolCosmos / IPAC, with many other credits in situ.

Met andere woorden: geen supermassief zwart gat in het centrum, hetgeen bijzonder verrassend en onverwacht is.Messier 101 weet zich op nóg een manier te onderscheiden: het is het meest gedetailleerd waargenomen sterrenstelsel aller tijden – uiteraard dankzij Hubble 😉

M101 12

credit: ESA / NASA, Davide De Martin, and K.D. Kuntz (GSFC), F. Bresolin (University of Hawaii), J. Trauger (JPL), J. Mould (NOAO), and Y.-H. Chu (University of Illinois, Urbana).

Je kunt de foto hier downloaden in volledige resolutie, maar ik zal jullie een voorproefje geven. Onderstaande dwarsdoorsnede is opgebouwd uit meer dan vijftig individuele Hubble-opnames! Wat je hieronder ziet is bovendien een 15 keer verkleinde resolutie, het echte origineel vind je hier!Geniet van het enorme aantal achtergrondstelsels als je door de schijf kunt kijken, en van het enorme aantal sterrenclusters als je niet door de schijf kunt kijken.

M101 13 strip

redit: ESA / NASA, Davide De Martin, and K.D. Kuntz (GSFC), F. Bresolin (University of Hawaii), J. Trauger (JPL), J. Mould (NOAO), and Y.-H. Chu (University of Illinois, Urbana).

Nou, dit was de Messier Maandag weer voor deze week. Neem gerust een kijkje in ons archief! Inclusief die van vandaag, hebben we nu 21 van de 110 Messier-objecten besproken (op chronologische volgorde):- M1, de Krabnevel (25 februari 2013) – M8, de Lagunenevel (4 maart 2013) – M13, de Grote Bolhoop van Hercules (11 maart 2013) – M15, een oeroude bolhoop (25 maart 2013) – M65, de eerste Messier-supernova van 2013 (1 april 2013) – M33, de Driehoeksnevel (8 april 2013) – M45, de Pleiaden (15 april 2013) – M51, de Draaikolknevel (22 april 2013) – M52, open cluster naast de Zeepbel (29 april 2013) – M38, de kosmische Pi-cluster (20 mei 2013) – M104, het Sombrerostelsel (17 juni 2013) – M86, het meest blauwverschoven sterrenstelsel (24 juni 2013) – M21, een piepjonge sterrencluster (1 juli 2013) – M57, de Ringnevel (8 juli 2013) – M108, de kosmische scherf in de Steelpan (29 juli 2013) – M71, een cluster vol raadsels (12 augustus 2013) – M94, een dubbelgeringd mysterie (26 augustus 2013) – M11, de Wilde Eendcluster (16 september 2013) – M31, de Andromedanevel (7 oktober 2013) – M109, het verstgelegen object uit de Catalogus (14 oktober 2013) – M101, het Windmolenstelsel (11 november 2013) Messier Maandag – in samenwerking met Starts With A Bang.

Share

Speak Your Mind

*