28 maart 2024

15 april 2014: 70-jarig jubileum van de Nederlandse radiosterrenkunde

V.d. Hulst tijdens de 1944-bijeenkomst, nagebootst in 1955 Credit: H.C. v.d. Hulst.

Op maandag 14 april 2014 is het precies zeventig jaar geleden dat de Nederlandse radiosterrenkunde haar oorsprong vond. Op de gedenkwaardige 14e april van het jaar 1944 – nog middenin de Tweede Wereldoorlog – vond namelijk een historische bijeenkomst in de Leidse Sterrewacht (zonder ‘n’) plaats, waarin de toen 25 jarige student Hendrik C. van de Hulst een voordracht gaf, waarin hij, geïnspireerd door Jan Hendrik Oort [1]In eerste instantie had ik hier vermeld dat Oort de promotor van Van de Hulst was. Maar diens zoon liet mij onlangs via de mail weten dat Van de Hulst in Utrecht gepromoveerd was onder prof. Marcel … Lees verder, liet zien dat wolken van neutraal waterstof (HI) in ons Melkwegstelsel straling met een golflengte van 21 centimeter (frequentie 1420,40 MHz) moesten uitzenden, een golflengte die in het radiogebied van het elektromagnetische spectrum ligt. Het idee voor de bijeenkomst kwam van Oort, die in 1940 het artikel van Grote Reber had gelezen, dat deze in hetzelfde jaar had gepubliceerd in The Astrophysical 91, p.621, genaamd Cosmic Static. Die had al in 1937 als radioamateur een 9,4 meter radiotelescoop in zijn achtertuin in Wheaton (Illinois) gebouwd en er waarnemingen van radiostraling uit het heelal mee gedaan. Toen Oort Reber’s artikel las realiseerde hij zich dat radiostraling uit het heelal van groot wetenschappelijk belang was. Oort vroeg v.d. Hulst het artikel van Reber te lezen en te kijken of er één lijn in het spectrum zou zijn die met een radiotelescoop op te vangen zou zijn.

De oorsprong van de 21 cm lijn. Credit: Tiltec/Wikipedia.

Dat bleek die genoemde 21 cm lijn te zijn, een emissielijn die ontstaat door de zogenaamde spin-flip, als de spin van een elektron dat om de kern van een waterstofatoom cirkelt eerst dezelfde spin als die kern heeft en daarna door de uitzending van een foton van spin veranderd, de spin-flip of het omklappen van de spin genoemd. Zo’n spin-flip gebeurt heel zelden, volgens de wetten van de kwantum-mechanica is de halfwaardetijd zo’n tien miljoen jaar. Maar omdat er zoveel neutraal waterstof in het heelal is moet dat toch te zien zijn en moeten al die waterstofatomen als kleine radiozendertjes te zien zijn, aldus v.d. Hulst in 1944. De straling werd voor het eerst waargenomen door Harold Ewen en Edward Purcell in 1948. Van de Hulst en Oort gebruikten vervolgens een omgebouwde Duitse Würzburg 7,5 m antenne in Kootwijk om aan de hand van de 21 cm lijn een radiobeeld van de Melkweg te maken en zo voor het eerst de spiraalstructuur ervan aan te tonen.Van de historische bijeenkomst op 15 april 1944 in Leiden zijn voor zover ik weet geen foto’s. Wel startte in 1955 de Leidse amateurfilmer Herman Kleibrink de opnames voor de 28 minuten durende film genaamd “De Bouw van een Radiotelescoop”, waarin de bouw van de 25 meter radiotelescoop van Dwingeloo wordt getoond. Voor die film is de bijeenkomst van 1944 nagespeeld met alle toenmalige deelnemers erbij, zoals Hulst en van Oort, J.J. Raimond en J. Houtgast. Hier is die historische film te zien, waarvan gisteren bij de heropening van de Dwingeloo radiotelescoop ook fragmenten werden vertoond:

Voor deze Astroblog heb ik enkele PDF’s gebruikt, met name een artikel van Hugo van Woerden en Richard Strom.

Voetnoten

Voetnoten
1 In eerste instantie had ik hier vermeld dat Oort de promotor van Van de Hulst was. Maar diens zoon liet mij onlangs via de mail weten dat Van de Hulst in Utrecht gepromoveerd was onder prof. Marcel Minnaert.
Share

Comments

  1. Monique zegt
  2. Monique, bedankt voor de link. Het is en blijft een uiterst boeiende documentaire die Kleibrink in 1955-56 maakte over de Nederlandse radiosterrenkunde en de bouw van de Dwingeloo radiotelescoop in het bijzonder. Gisteren tijdens de heropening was er nog nieuws over, want het blijkt dat ze onlangs de originele filmbeelden ervan hebben teruggevonden en die werden gistermiddag officieel aangeboden aan het bestuur van CAMRAS om te bewaren. Ik heb trouwens nog een anekdote over die opening op 17 april 1956 door Koningin Juliana. Toen Jan Oort haar vroeg op die knop te drukken deed ze dat braaf en de telescoop ging vervolgens draaien, het teken dat ‘ie in werking was gesteld en de boel geopend was. Wat niemand echter in de gaten had – behalve de betrokken sterrenkundigen – was dat de telescoop… de verkeerde kant uitdraaide. 🙂 Zie deze bron daarover op pagina 41.

    • Tinslee J. zegt

      Arie.

      Kun jij vertellen of het vernieuwen van Dwingeloo te maken heeft met ’t LOFAR netwerk?

    • Monique zegt

      Wat grappig 😀 Moest ‘Juultje’ ook nog hard wegrennen?
      En wat is dit dan? Een kuil antenne…nog nooit eerder gezien O_O
      http://i.imgur.com/cbiEFvB.png

      • Nee hoor, ze had niets in de gaten, eh.. geloof ik tenminste. 🙂 Wat die kuilantenne betreft: het is precies wat de naam zegt, je maakt gewoon gebruik van een natuurlijke kuil en daarin plaats je die schotel. Lekker makkelijk en goedkoop. Eén nadeel: je kunt maar een heel klein beetje bijsturen en je ziet alleen de hemel in het zenit, het punt recht boven je hoofd. De grootste enkelvoudige radioschotel ter wereld is ook zo’n kuilantenne: de 305 meter Arecibo-radiotelescoop ligt in een compleet dal van een gebergte op Puerto Rico. Daarmee heeft Joseph Taylor zijn binaire pulsar ontdekt.

        • Monique zegt

          Bij nader inzien heb ik toch eerder een plaatje van een kuilantenne gezien (jouw link, Puerto Rico)
          Mijn eerste gedachte bij de kleinere kuilantenne was dat het nou niet bepaald flexibel is om bij te sturen.
          Dan zou je eigenlijk een constructie voor op het water moeten verzinnen.

          • Een radiotelescoop op het water gebouwd? Nee, dat lijkt mij uitgesloten, dat is nooit stabiel te krijgen, dat klotst en wiebelt alle kanten uit. 🙂

          • Monique zegt

            Ja, de ‘schil’ is niet stabiel, de kern ‘erin’ wel natuurlijk. Het moet wel waterpas nauwkeurig liggen. Ik denk dat ik dit idee maar doorstreep (schrap). Volgende idee, een soort beweegbare ‘hangmat’ met 4 palen, 4 zware kabels en een flexibele schotel ertussen? Ach wat…we hebben nu toch een mooie opgeknapte radiotelescoop! Case closed 😉

  3. Jan Brandt zegt

    Dat bewuste filmpje (plus een aanvulling in de vorm van een reportage over de restauratie van de “Voorheen Bonk Roest” zoals de Dwingeloo radiotelescoop ook wel eens liefkozend wordt genoemd) kun je trouwens ook bij de stichting CAMRAS aanschaffen voor 15 euries en dan ben je ook meteen donateur van deze geweldige club………heb ik gisteren uiteraard in een volkomen nuchtere bui gedaan……….eh….wie volgt????

  4. Wat een geweldige korte docu. Heerlijk om deze oude beelden te bekijken en te zien hoe het werk er in die tijd aan toeging. Moooooie beelden.

Laat een antwoord achter aan Jan Brandt Reactie annuleren

*