Symposium 7 mei in Leuven: George Lemaître’s Big Bang

Op woensdag 7 mei a.s. wordt in Leuven (België) gedurende de gehele dag het symposium “George Lemaître’s Big Bang in Modern Cosmology” gehouden. Er is een open inschrijving, dus iedereen kan (kosteloos) inschrijven. Hieronder het programma, dat om 9.30 uur begint en dat eindigt met een receptie die om 18.00 uur begint – dubbelklikken voor een grote versie. Onder het programma meer over de priester Lemaître, de man die als eerste de theorie van de oerknal bedacht – de man tussen God en de sterren.

Het begin van het heelal bevond zich in 1931 in het Heilige Geestcollege, Naamsestraat 40, Leuven. Daar woonde professor Georges Lemaître, in wiens beautiful mind één van de meest diepgaande concepten uit het menselijk denken rijpte. We kennen het nu als de big bang. Lemaîtres ideeën hebben niet alleen de wetenschap maar ook ons hedendaagse wereldbeeld ingrijpend veranderd. Hoog tijd dat we dat iets beter gaan beseffen. Toen Georges Lemaître zich in 1911 inschreef aan de Leuvense universiteit, was dat als student mijningenieur. Helaas – of net niet – onderbrak de Eerste Wereldoorlog zijn studies. Als vrijwilliger bij de artillerie maakte hij het oorlogsgeweld aan de IJzer mee, maar vond hij ook de tijd om twee domeinen te verkennen die zijn hele leven zouden vullen: religie en wetenschap.

De wet van Lemaître

Na de oorlog hervatte Lemaître zijn studies, maar hij legde zich nu toe op de wiskunde, waarin hij met de grootste onderscheiding promoveerde. In 1923 werd hij priester. Intussen was zijn natuurwetenschappelijke belangstelling niet geminderd. Zijn superieuren hadden zijn wetenschappelijke kwaliteiten opgemerkt, en met een beurs van de Commission for Relief in Belgium kon hij zijn studies aan buitenlandse topuniversiteiten verderzetten. Eerst ging hij naar Cambridge, waar hij samenwerkte met Arthur Eddington, die een sleutelrol gespeeld had in de eerste bevestiging van de relativiteitstheorie via observaties. In 1924 trok Lemaître naar de VS. Hij liep stage aan het Harvard College Observatory en werkte aan het MIT, waar hij in 1927 ook zijn PhD behaalde. En, nog belangrijker: hij leerde de baanbrekende waarnemingen van Edwin Hubble kennen. Met de beste telescoop van dat moment, op Mount Wilson, had Hubble vastgesteld dat het heelal veel groter was dan tot dan toe gedacht, én hij leverde het observatiemateriaal waarop het concept van de uitdijing van het heelal gebouwd kon worden. In 1927 werd Lemaître hoogleraar aan de Leuvense universiteit. In datzelfde jaar schreef hij zijn revolutionaire artikel Un univers homogéne de masse constante et de rayon croissant, rendant compte de la vitesse radiale des nébuleuses extragalactiques. Daarin koppelde hij de wiskunde van Einstein aan de waarnemingen van Hubble. Kort en bondig: het heelal dijt uit, en Lemaître was de eerste die dat theoretisch én praktisch aangetoond had. Hij publiceerde zijn inzichten in de niet meteen veelgelezen Annales de la Société scientifique de Bruxelles, het katholieke genootschap waarvan hij sinds 1922 lid was. Daardoor drongen zijn ideeën nauwelijks door in de wetenschappelijke wereld. Albert Einstein was een van de weinigen die Lemaîtres artikel wél las. Nog in 1927 ontmoetten de twee elkaar een eerste keer in Brussel, in de marge van de vijfde Solvay-conferentie, waar je zonder Nobelprijs meer opviel dan mét. Einsteins commentaar: Lemaîtres wiskunde was prima, maar zijn fysische conclusies waren abominable. Einstein was nog te zeer verankerd in het statische karakter van het heelal om uitdijing zomaar te aanvaarden als fysische realiteit. Maar dat oordeel stond hun vriendschap niet in de weg. Ze ontmoetten elkaar nog een aantal keren.

Kaas, insecten en het heelal

Lemaîtres internationale doorbraak kwam pas in 1931, toen Eddington de lof zong van de inzichten van Lemaá®tre en aandrong op een Engelse vertaling van het artikel uit 1927. Wat uitdijt, moet ooit kleiner geweest zijn. Terugrekenend kan je van de huidige toestand de weg naar het begin van het heelal reconstrueren. Volgens Lemaître was dat te beschouwen als een atome primitif, dat via extreem snelle expansie het heelal zou worden. Lemaître opperde deze idee in 1931, in een bijzonder kort artikeltje in Nature, meer bespiegelend dan klassiek-natuurkundig. Zijn tekst – de blauwdruk van de bingbangtheorie – staat er wat verloren: op dezelfde bladzijde vinden we begeesterende informatie over de rol van stikstof bij het rijpen van kaas en over insectenrestanten in de ingewanden van de cobra. Hoe mooi ook, het bleef een theorie, en de wereld van de kosmologie was er kennelijk nog niet ontvankelijk voor.Toch begon de ster van Lemaître nu snel te rijzen, mede door Eddingtons toedoen en de waardering van Einstein. In 1934 ontving hij de Francqui-prijs, de hoogste wetenschappelijke bekroning van ons land. Buitenlandse onderscheidingen volgden. In 1936 werd hij lid van de Pauselijke Academie voor Wetenschappen. Lemaître was één van de grootste boegbeelden van onze universiteit geworden. Zijn leeropdracht werd uitgebreider, hij publiceerde heel wat wiskundige bijdragen, en ook zijn werk als priester nam de nodige tijd in beslag. Hij bleef de kosmologie verder nog wel volgen, maar richtte zijn aandacht ook op andere domeinen. Zo zag hij veel mogelijkheden in de rol van de computer voor het onderzoek. In 1958 kocht hij de eerste echte computer voor de universiteit en legde zo de basis voor wat het Rekencentrum zou worden. In 1960 werd hij voorzitter van Pauselijke Academie, een functie met groot aanzien. En hij werd voorzitter van ACAPSUL, de vereniging van Franstalig academisch personeel, die sterk gekant was tegen de splitsing van de Leuvense universiteit. Nochtans was Lemaître zeker geen wallingant. De mogelijke splitsing van een grote universiteit in twee kleinere stond hem intellectueel echter tegen. Georges Lemaître overleed op 20 juni 1966 in het Sint-Pietersziekenhuis en werd begraven in de familiebegraafplaats in Marcinelle. Op zijn rouwprentje prijkt een zin die zijn dubbele roeping mooi samenvat: ‘La Science est belle, elle mérite d’áªtre aimée pour elle-máªme, puisqu’ elle est un reflet de la pensée créatrice de Dieu.’ Bron: KU Leuven.