19 maart 2024

Afstanden meten in het heelal

Credit: NASA/JPL-Caltech

Naar aanleiding van mijn Astroblog over de pas ontdekte supercluster van sterrenstelsels Laniakea is er een discussie losgebarsten over afstanden tussen sterrenstelsels – zelfs hier en daar leidend tot de nodige irritatie. Als je in 2014 een afstand meet tot willekeurig één van de 100.000 sterrenstelsels in Laniakea en je meet een afstand van bijvoorbeeld 100 miljoen lichtjaar, dan weet je dat het licht er 100 miljoen jaar over heeft gedaan om hier te komen. Maar je weet ook dat het sterrenstelsel waarvan je de afstand hebt bepaald niet stil staat en dat het NU inmiddels een andere plek in het heelal heeft gekregen. Alsof je na weken een ansicht krijgt van iemand uit Madrid, maar je weet dat die persoon inmiddels op een heel andere plaats zit. Vanwege deze discussie dacht ik dat het goed is om een paar dingen te verduidelijken.

Om te beginnen is het goed te beseffen dat sterrenkundigen weten dat sterrenstelsels niet stil in het heelal staan, maar dat ze continue bewegen. Daarbij zijn twee bewegingen van belang: de beweging die het gevolg is van de expansie van het heelal, dat wordt ook wel de ‘Hubble Flow’ genoemd, en de beweging die komt door lokale gravitationele invloeden, bewegingen van sterrenstelsels in clusters en superclusters doordat ze elkaar gravitationeel beïnvloeden. Sterrenkundigen houden met die bewegingen rekening en dat doen ze door twee verschillende afstanden te onderscheiden – let op: ik heb het hier niet over methodes om afstanden te bepalen, zoals parallax, Cepheïden en type Ia supernovae:

  • De afstand die rekening houdt met de expansie van het heelal is de zogenaamde ‘comoving distance’ – is meebewegende afstand de juiste vertaling? Bij deze afstand hanteert men een schaalfactor, zodat de afstand tussen twee sterrenstelsels gelijk blijft. Is de afstand tussen twee stelsels 100 miljoen lichtjaar, dan is dat over een miljard jaar nog steeds zo, dankzij de schaalfactor, ondanks de expansie van het heelal.
  • De andere afstand is de ‘proper distance’ – zeg de eigen afstand – die zegt wat de afstand tussen twee sterrenstelsels op een bepaald moment is. Staan twee stelsels 100 miljoen lichtjaar van elkaar vandaan, dan zou dat over een miljard jaar dankzij de expansie best wel eens verdubbeld kunnen zijn. Feitelijk zijn er drie eigen afstanden:
    • de eigen afstand op het moment dat het licht van het ene stelsel naar het andere stelsel werd uitgezonden.
    • de eigen afstand op het moment dat het licht van het ene stelsel bij het andere stelsel aankomt.
    • de eigen afstand die het licht zelf aflegt.

Onderstaande afbeelding maakt dit duidelijk, waarbij opgemerkt moet worden dat de eigen afstand op het moment dat het licht van het ene stelsel aankomt bij het andere stelsel gelijk is aan de meebewegende afstand, hetgeen per definitie is, op moment t=1 (nu) is de schaalfactor ook 1 – net zoiets als dat water op zeeniveau per definitie bij 100 graden kookt.

Voor afstanden tussen sterrenstelsels op relatief nabije afstanden speelt de schaalfactor door de expansie van het heelal geen rol en zijn alle genoemde afstanden ongeveer hetzelfde. Binnen de Lokale Groep van sterrenstelsels, waar de Melkweg toe behoort, is de expansie van het heelal niet merkbaar en meetbaar. Daarbuiten wel, dus bij de metingen aan Laniakea moet rekening worden gehouden met lokale gravitationele invloeden, welke stromingen van stelsels naar een bepaalde richting veroorzaken, én met de expansie van het heelal. Bron: Wikipedia + Wikipedia.

Share

Comments

  1. Voor extra visualisatie en educatie is er een prachtig en duidelijke presentatie gemaakt
    en gegoten in de onderstaande video clip van 6 minuut & 28 seconden.
    De moeite waard om tekst en beeld te combineren.

    Heel veel plezier!!

  2. evert rulf zegt

    Ik zou voorzichtig zijn met de uitdrukking “proper distance”. Dat is een invariante afstand tussen 2 ruimtetijd-achtige gebeurtenissen. Jij bedoelt de afstand gemeten tussen objecten waar de waarnemer ten opzichte daarvan in rust is, gemeten met een meetlat. Dan lijkt me eigen (of actuele) afstand een betere uitdrukking.

  3. Evert, wat je zegt staat toch al in de blog? Quote: “de ‘proper distance’ – zeg de eigen afstand – …”

  4. Graag verduidelijking voor de paragraaf:
    “Onderstaande afbeelding maakt dit duidelijk, waarbij opgemerkt moet worden dat de eigen afstand op het moment dat het licht van het ene stelsel aankomt bij het andere stelsel gelijk is aan de meebewegende afstand, hetgeen per definitie is”

    Dank u

    • Je moet daar nog bij citeren wat aan het eind van de zin staat, namelijk “…op moment t=1 (nu) is de schaalfactor ook 1 – net zoiets als dat water op zeeniveau per definitie bij 100 graden kookt.” Dus de afstand die we nu (anno 2018) meten nadat het licht is gearriveerd van een ander sterrenstelsel heeft per definitie schaalfactor 1, net zoals per definitie water kookt bij 100 graden.

Speak Your Mind

*