28 maart 2024

Vrouwen in de astronomie door de eeuwen heen

Christian Schriks bij Huygens tijdens z’n lezing over vrouwen in de astronomie.

Gisteravond was Christian Schriks bij sterrenkundevereniging Chr. Huygens om daar een lezing te geven over vrouwen in de astronomie. Schriks is medewerker bij Volkssterrenwacht Bussloo, waar hij publieksvoordrachten verzorgt. Er zijn met name twee onderwerpen waar hij geïnteresseerd in is geraakt, te weten het periodiek systeem der elementen en vrouwen in de astronomie, waarvoor hij van Zutphen naar Papendrecht was afgereisd. Het was een uiterst boeiende lezing, waarin Schriks schetste hoe vrouwen eeuwenlang een ondergeschikte, maar uiterst belangrijke rol hebben gespeeld in de astronomie – ondergeschikt vanwege religieuze of culturele aspecten, de vrouw die als mindere van de man werd beschouwd. Maar zo stilletjes op de achtergrond hebben die vrouwen aan de basis gestaan van talloze ontdekkingen en vorderingen die in deze tak (en vast ook andere takken) van de wetenschap zijn gemaakt. Een kort overzicht:

  • Schriks begon zijn verhaal met Hypatia uit Alexandrië, die van 355 tot 415 leefde en die werkzaam was in de beroemde bibliotheek van Alexandrië. Haar leven is verfilmd in de speelfilm Agora, waarin Rachel Weisz de rol van Hypatia vertolkt. Vermoedelijk was Hypatia één van de eersten die dacht dat de baan van de aarde om de zon geen perfecte cirkel was, maar een ellips.

    Fragment uit de film Agora, waarin Hypatia de baan van de aarde als een ellips schetst in het zand.

  • Caroline Herschel, de zus van William Herschel. Als uitzondering had zij niet te maken met een man, die haar het leven zuur maakte, maar met een vrouw die dat deed, haar eigen moeder. Caroline heeft veel werk verricht samen met haar broer, maar ook geheel zelfstandig, werk dat veel te maken had met kometen en nevels aan de hemel.
  • Williamina Stevens Flemming, de Schotse astronome, die in 1888 de Paardenkopnevel ontdekte in het sterrenbeeld Orion. In eerste instantie was zij huishoudster in dienst van Harvard professor Edward Charles Pickering, maar omdat die ontevreden was over zijn mannelijke medewerkers op de universiteit riep hij dat z’n huishoudster het nog beter zou doen en dat bleek nog waar te zijn ook. Flemming gaf leiding aan de vrouwen die als menselijke ‘computers’ in dienst waren van Pickering om fotografische platen te bekijken en analyseren, de beroemde harem van Pickering.
  • Annie Jump Cannon was één van die vrouwen in Pickering’s harem. Zij was degene die het systeem van spectraalklassen van sterren verbeterde, door te kijken naar de temperatuur van de sterren en hun spectraallijnen. Het door haar bedachte systeem (O-B-A-F-G-K-M) wordt nog steeds gebruikt.

    De vrouwen van Pickering's harem aan het werk in Harvard.

    De vrouwen van Pickering’s harem aan het werk in Harvard.

  • Henrietta Swan Leavitt was ook zo’n vrouwelijke computer uit Pickering’s harem. Aan haar werk hebben we de periode-lichtkrachtrelatie van de Cepheïden te danken, waarmee beroemd geworden mannen zoals Edwin Hubble weer goede sier konden maken, doordat ze dankzij die Cepheïden konden vaststellen dat nevels zoals de Andromedanevel (M31) aparte sterrenstelsels waren, die buiten de Melkweg gelegen waren.
  • Cecilia-Payne Gaposchkin was degene die als eerste vaststelde dat de zon en andere sterren niet qua samenstelling leken op de aarde, maar dat ze vooral bestaan uit de lichtste elementen waterstof en helium. Het grootste deel van het heelal zou daar uit bestaan, een voor die tijd (halverwege de jaren twintig van de vorige eeuw) revolutionair idee.
  • Vera Rubin kon aan de hand van waarnemingen aan snelheden van sterren in andere sterrenstelsels vaststellen dat de rotatiecurve van die stelsels in de buitengebieden sneller gaat dan op grond van Newton’s zwaartekrachtwet is voorspeld. De conclusie van Rubin was dat er meer materie moet zijn dan zichtbaar is, de donkere materie.
  • Tenslotte Jocelyn Bell, de ‘rechterhand’ van Anthony Hewish, die haar vroeg om onderzoek te doen naar quasars. In 1967 ontdekte zij met de door haar gebouwde Interplanetary Scintillation Array vreemde piepjes in radiostraling, piepjes die later afkomstig bleken te zijn van pulsars, snel roterende neutronensterren.

Afijn, door Schriks’ lezing hebben we inzicht mogen hebben in het grondige, baanbrekende en veelal aan het oog van de wereld onttrokken werk van talloze vrouwen in de astronomie. Ik constateer dat ook vandaag de dag de meeste astronomen mannen zijn, maar dat er wel een verbetering zichtbaar is. Afgelopen half jaar hebben we bij Huygens alleen maar vrouwelijke sprekers gehad en deze week nog werd de Leidse astronomie Ewine van Dishoeck onderscheiden met een prestigieuze prijs.

Share

Comments

  1. Fatima Maria Teixeira zegt

    Toeval???
    Néé……
    Astrologie……..!!!
    Ben geïnteresseerd.

Speak Your Mind

*