29 maart 2024

Of we sterke röntgenbronnen zien op aarde hangt er vanaf hoe we er tegenaan kijken

Impressie van SS 433, met links het zwarte gat, waar materie naar toe stroomt en twee straalstromen de ruimte in schieten, rechts een nabije ster, waar vandaan materie stroomt naar het zwarte gat. Credit: DESY/Science Communication Lab

Er is een categorie van sterke röntgenbronnen in het heelal die ‘ultraluminous X-ray sources’ worden genoemd, afgekort de ULX’en – wij spreken van ultralumineuze röntgenbronnen. Een object behoort pas tot deze categorie als ‘ie in röntgenstraling minstens een miljoen keer zoveel energie uitstraalt als de zon in alle golflengten bij elkaar. Je snapt dat ULX’en daarmee zeer krachtige zenders van röntgenstraling zijn, die gemakkelijk in andere sterrenstelsels zichtbaar zijn. Er zijn op dit moment zo’n 500 ULX’en bekend. In ons eigen Melkwegstelsel hebben we ook zo’n ULX, ook wel een microquasar genoemd: SS 433, op een veilige afstand van 20.000 lichtjaar van de aarde verwijderd. Wat is alleen het geval: SS 433 is zo’n duizend keer minder helder dan die grens die aan ULX’en wordt gesteld. Maar dan is het toch geen ULX? Jawel, dat blijkt het wel te zijn, zo laat een recente studie met behulp van de NuSTAR röntgenruimtetelescoop van de NASA zien. Het is namelijk een kwestie van perspectief, hoe je aan kijk tegen het object.

Animatie van de beweging heen en weer van SS 433. Dubbelklikken om de animatie te zien. Credit: NASA/JPL-Caltech

SS 433 is een zwart gat van ongeveer tien keer de massa van de zon, waar in de buurt een gewone ster staat. Die sterk voelt de sterke aantrekkingskracht van het zwarte gat en continu vloeit er materie van de ster naar het zwarte gat, pakweg dertig keer de massa van de aarde in een jaar tijd. Die materie, vooral gas van de ster, komt terecht in een hete accretieschijf rondom het zwarte gat en daar vandaan valt het in het zwarte gat ‘of wordt het in twee kegelvormige straalstromen vanaf de magnetische polen in tegengestelde richtingen de ruimte in geslingerd. De accretieschijf heeft ook nog een periodieke slingerbeweging, die ‘m heen en weer laat schommelen (zie de animatie hierboven. En wat blijkt nu in het geval van SS 433: dat we niet precies recht in de richting van één zo’n straalstroom kijken, maar er ietsje naast. Daarom zien we SS 433 minder helder in röntgenlicht. Zouden we wel recht in de straalstroom kijken dan zou blijken dat SS 433 een echte ULX is en zou ‘ie ook voldoen aan het criterium.

Credit: NASA/JPL-Caltech

Hier het vakartikel over de studie aan SS 433, verschenen in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Bron: NASA/JPL.

Share

Speak Your Mind

*