29 maart 2024

Astronomen onthullen eerste opname van het zwarte gat in het hart van ons Melkwegstelsel

De eerste opname van ons zwarte gat. Credit: EHT Collaboration

Vandaag hebben astronomen tijdens gelijktijdige persconferenties over de hele wereld – onder meer in het hoofdkwartier van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Duitsland – de eerste foto gepresenteerd van het superzware zwarte gat in het centrum van ons eigen Melkwegstelsel. De opname levert het overtuigende bewijs dat het object inderdaad een zwart gat is, en geeft waardevolle informatie over de werking van deze reuzen, waarvan wordt aangenomen dat zij in de centra van de meeste sterrenstelsels te vinden zijn. De afbeelding is gemaakt door een mondiaal onderzoeksteam, de Event Horizon Telescope (EHT) Collaboration, dat gebruik maakt van waarnemingen met een wereldwijd netwerk van radiotelescopen.

De foto biedt een langverwachte blik op het enorme object dat zich in het centrum van ons Melkwegstelsel bevindt. Wetenschappers hadden al eerder sterren in een baan om een onzichtbaar, compact en zeer massarijk object in het Melkwegcentrum zien draaien. Dit wekte het sterke vermoeden dat het object, dat bekendstaat als Sagittarius A* (of Sgr A* – spreek uit als ‘Sag-A-ster’), een zwart gat is, en de vandaag gepresenteerde opname levert het eerste directe visuele bewijs daarvoor.

De foto die de Event Horizon Telescope (EHT) Collaboration heeft gemaakt van het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel, dat Sagittarius A* of kortweg Sgr A* wordt genoemd, is een combinatie van de EHT-waarnemingen.
Het eindresultaat is verkregen door het gemiddelde te nemen van duizenden opnamen die met verschillende rekenmethoden zijn gemaakt, maar die allemaal nauwkeurig passen bij de EHT-gegevens. Het gemiddelde beeld behoudt de kenmerken die vaker voorkomen in de verschillende opnamen, en onderdrukt kenmerken die niet zo vaak voorkomen. De beelden kunnen op basis van gelijkaardige kenmerken ook worden ingedeeld in vier groepen. De onderste rij geeft een gemiddeld, representatief beeld voor elk van deze groepen. Drie ervan vertonen een ringstructuur, maar met verschillende helderheidsverdelingen langs de ring. De vierde groep omvat beelden die ook aan de gegevens voldoen, maar die niet ringvormig lijken.
De staafdiagrammen tonen het relatieve aantal beelden dat tot elke groep behoort. De drie eerste groepen omvatten elk duizenden beelden, terwijl de vierde en kleinste groep slechts enkele honderden beelden bevat. De hoogte van de staafjes geeft het relatieve ‘gewicht’ oftewel de bijdrage van elke groep aan het gemiddelde beeld bovenaan aan. Credit: EHT Collaboration

Hoewel we het zwarte gat zelf niet kunnen waarnemen, omdat het volkomen donker is, laat het gloeiende gas eromheen een karakteristieke signatuur zien: een donker centraal gebied (de zogeheten schaduw), omgeven door een heldere ringvormige structuur. Deze ring bestaat uit licht dat is afgebogen door de sterke zwaartekracht van het zwarte gat, dat vier miljoen keer zoveel massa heeft als onze zon.

‘We waren stomverbaasd dat de grootte van de ring zo goed overeenkwam met de voorspellingen van Einsteins algemene relativiteitstheorie,’ zegt EHT-projectwetenschapper Geoffrey Bower van het Institute of Astronomy and Astrophysics, Academia Sinica, Taipei. ‘Deze ongekende waarnemingen hebben ons begrip van wat zich in het centrum van ons Melkwegstelsel afspeelt sterk verbeterd, en leveren nieuwe inzichten op over de wijze waarop deze reusachtige zwarte gaten met hun omgeving wisselwerken.’ De resultaten van het EHT-team worden vandaag gepubliceerd in een speciale uitgave van de Astrophysical Journal Letters.

De Melkweg en de locatie van zijn centrale zwarte gat, gezien vanaf de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array. Credit:
ESO/José Francisco Salgado (josefrancisco.org), EHT Collaboration

Omdat het zwarte gat ongeveer 27.000 lichtjaar van de aarde verwijderd is, lijkt het aan onze hemel ongeveer zo groot als een donut op de afstand van de maan. Om dit object in beeld te kunnen brengen, heeft het team de krachtige EHT opgezet: een netwerk van acht bestaande radiosterrenwachten, verspreid over de hele wereld, die met elkaar verbonden zijn tot één virtuele telescoop ter grootte van de aarde. De EHT heeft Sgr A* gedurende meerdere nachten in 2017 waargenomen, waarbij vele uren achtereen gegevens werden verzameld.

Naast andere faciliteiten omvat het EHT-netwerk de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) en het Atacama Pathfinder EXperiment (APEX) in de Atacama-woestijn in Chili, die mede-eigendom zijn van, en namens haar Europese lidstaten worden beheerd door ESO. Andere Europese bijdragen aan de EHT-waarnemingen zijn geleverd door de IRAM 30-meter telescoop in Spanje en, sinds 2018, de NOrthern Extended Millimeter Array (NOEMA) in Frankrijk, alsmede de supercomputer waarmee de EHT-gegevens zijn gecombineerd, die is ondergebracht bij het Max-Planck-Institut für Radioastronomie in Duitsland. Bovendien heeft Europa, via subsidies van de Europese Onderzoeksraad en de Max Planck Gesellschaft in Duitsland bijgedragen aan het EHT-consortiumproject.

De eerste twee foto’s van zwarte gaten naast elkaar. Credit:
EHT Collaboration

‘Het is heel opwindend om als ESO al zoveel jaren zo’n belangrijke rol te spelen bij het ontrafelen van de geheimen van zwarte gaten, en van Sgr A* in het bijzonder,’ aldus Xavier Barcons, directeur-generaal van ESO. ‘ESO heeft niet alleen aan de EHT-waarnemingen bijgedragen via de faciliteitenALMA en APEX, maar met haar andere sterrenwachten in Chili ook enkele van de eerdere waarnemingen van het Melkwegcentrum mogelijk gemaakt.’

Het nieuwe EHT-resultaat volgt op de in 2019 door de samenwerking vrijgegeven eerste afbeelding van het zwarte gat, M87* geheten, dat zich in het centrum van het veel verder weg gelegen sterrenstelsel Messier 87 bevindt.

Vergelijking van de afmetingen van de zwarte gaten M87* en Sagittarius A*. Credit: EHT collaboration (acknowledgment: Lia Medeiros, xkcd)

De beide zwarte gaten lijken opvallend veel op elkaar, hoewel het zwarte gat in ons Melkwegstelsel meer dan duizend keer zo klein is en minder massa heeft dan M87*. ‘We hebben hier twee totaal verschillende soorten sterrenstelsels en twee zwarte gaten van sterk verschillende massa’s, maar dicht bij de rand van deze zwarte gaten lijken ze verbazingwekkend veel op elkaar,’ zegt Sera Markoff, medevoorzitter van de EHT Wetenschapsraad en hoogleraar theoretische astrofysica aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Dit vertelt ons dat deze objecten van dichtbij door de algemene relativiteitstheorie worden geregeerd, en dat alle verschillen die we verder ervandaan zien te wijten moeten zijn aan verschillen in het materiaal dat de zwarte gaten omringt.’

Sagittarius A* in het sterrenbeeld Boogschutter. Credit:
ESO, IAU and Sky & Telescope

Hoewel Sgr A* veel dichterbij staat, kostte het nieuwe kunststukje veel meer moeite dan dat van M87*. EHT-wetenschapper Chi-kwan (‘CK’) Chan, van de Steward-sterrenwacht de Vakgroep Astronomie en het Data Science Institute van de Universiteit van Arizona (VS), legt uit: ‘Het gas in de buurt van de zwarte gaten beweegt met dezelfde snelheid – bijna net zo snel als het licht – om Sgr A* en M87*. Maar waar het gas er dagen tot weken over doet om een rondje om het zwarte gat M87* te draaien, duurt een omloop om het veel kleinere zwarte gat Sgr A* luttele minuten. Dit betekent dat de helderheid en het patroon van het gas rond Sgr A* tijdens de waarnemingen snel veranderden – een beetje alsof je een scherpe foto probeert te maken van een puppy die zijn eigen staart achterna jaagt.’

De onderzoekers moesten verfijnde nieuwe hulpmiddelen ontwikkelen die rekening hielden met de gasbeweging rond Sgr A*. Terwijl M87* een relatief gemakkelijk, stabiel doelwit was, waarbij bijna alle opnamen er hetzelfde uitzagen, was dat bij Sgr A* bepaald niet het geval. De nu gepresenteerde foto, waarop de reus in het centrum van ons Melkwegstelsel voor het eerst te zien is, is dan ook een gemiddelde van de verschillende opnamen die het team heeft verkregen.

De prestatie is te danken aan de vindingrijkheid van meer dan driehonderd onderzoekers van tachtig instituten over de hele wereld, die samen de EHT Collaboration vormen. Naast het ontwikkelen van complexe hulpmiddelen om de uitdagingen van het in beeld brengen van Sgr A* het hoofd te bieden, heeft het team vijf jaar lang moeten ploeteren om, met behulp van supercomputers, zorgvuldig alle gegevens te combineren en te analyseren, en ondertussen een unieke verzameling van nagebootste zwarte gaten op te bouwen, om deze met de waarnemingen te kunnen vergelijken.

Wetenschappers zijn bijzonder verheugd dat zij eindelijk beelden hebben van twee zwarte gaten van zeer verschillende afmetingen, wat de mogelijkheid biedt om hun onderlinge verschillen en overeenkomsten te leren begrijpen. Ze zijn ook begonnen om de nieuwe gegevens te gebruiken om de theorieën en modellen te toetsen die beschrijven hoe gas zich rond superzware zwarte gaten gedraagt. Dit gedrag wordt nog niet volledig begrepen, maar aangenomen wordt dat het een sleutelrol speelt bij de vorming en evolutie van sterrenstelsels.

‘Nu kunnen we de verschillen tussen deze twee superzware zwarte gaten bestuderen om waardevolle nieuwe aanwijzingen te verkrijgen over hoe dit belangrijke proces in zijn werk gaat,’ zegt EHT-wetenschapper Keiichi Asada van het Instituut voor Astronomie en Astrofysica, Academia Sinica, Taipei. ‘We hebben nu beelden van twee superzware zwarte gaten – één aan de grote kant en één aan de kleine kant – dus kunnen we beter dan ooit tevoren testen hoe de zwaartekracht zich in deze extreme omgevingen gedraagt.’

En de EHT blijft vooruitgang boeken: bij een grote waarnemingscampagne in maart 2022 waren meer telescopen betrokken dan ooit tevoren. Dankzij de voortdurende uitbreiding van het EHT-netwerk en aanzienlijke technologische upgrades zullen wetenschappers in de nabije toekomst nog meer indrukwekkende beelden en filmpjes van zwarte gaten kunnen presenteren.

Links

  • Hoofdartikelen:

◦         Artikel I: The Shadow of the Supermassive Black Hole in the Center of the Milky Way

◦         Artikel II: EHT and Multi-wavelength Observations, Data Processing, and Calibration

◦         Artikel III: Imaging of the Galactic Center Supermassive Black Hole

◦         Artikel IV: Variability, Morphology, and Black Hole Mass

◦         Artikel V: Testing Astrophysical Models of the Galactic Center Black Hole

◦         Artikel VI: Testing the Black Hole Metric

  • Aanvullende artikelen:

◦         Artikel VII: Selective Dynamical Imaging of Interferometric Data

◦         Artikel VIII: Millimeter Light Curves of Sagittarius A* Observed during the 2017 Event Horizon Telescope Campaign

◦         Artikel IX: A Universal Power Law Prescription for Variability from Synthetic Images of Black Hole Accretion Flows

◦         Artikel X: Characterizing and Mitigating Intraday Variability: Reconstructing Source Structure in Accreting Black Holes with mm-VLBI

Bron: ESO.

Share

Comments

  1. Interessant lijkt dat we het zwarte gat “face on” te zien krijgen, met een tegen klokse rotatie.
    Tevens dat de verwachte somsumptie van de plasma ring niet kan worden bevestigd zoals in Einstein’s model te verwachten is.

  2. Een mooie mijlpaal !

    Handig dat op één van de foto’s “Mercury’s orbit” getekend staat. (straal: 58 miljoen kilometer).
    Sagittarius A* heeft (volgens wikipedia) een straal van ongeveer 22 miljoen kilometer.

Speak Your Mind

*