13 december 2024

James Moran’s Oortlezing over superzware zwarte gaten

James (‘Jim’ voor intimi) Moran tijdens zijn Oortlezing op de kansel.

Gisteravond was ik samen met collega-Astrobloggers Jan Brandt en Paul Bakker in Leiden om daar de Oortlezing 2022 bij te wonen. De jaarlijkse Oortlezing, ter herinnering aan de befaamde Nederlandse sterrenkundige, wordt georganiseerd door de Stichting Het Jan Hendrik Oort Fonds en de Sterrewacht Leiden. De Oortlezing is bedoeld voor een breed publiek met interesse in de astronomie en wordt ieder jaar gegeven door een vooraanstaand sterrenkundige. Dit jaar vond de 31e editie plaats en die werd in het Academiegebouw in Leiden gegeven door James Moran (Harvard Universiteit) over ‘Superzware zwarte gat en waar ze te vinden’.

M106. Credit: NASA.

Moran werd geïntroduceerd door Huib van Langevelde, de Nederlandse sterrenkundige die directeur is van de Event Horizon Telescope (EHT), waarmee twee superzware zwarte gaten zijn gefotografeerd, M87* en Sgr A*. Moran’s lezing was zeer boeiend. Het liet geen nieuwe inzichten zien, maar wel welke kennis aan de basis staat van de waarnemingen aan zwarte gaten, zoals de zwaartekrachtwetten van Newton en de techniek van de interferometrie. Het was Donald Lynden-Bell die al in 1969 betoogde dat quasars aangedreven worden door superzware zwarte gaten, die miljoenen of miljarden keren zo zwaar als de zon kunnen zijn. Met de EHT-foto van M87* en Sgr A* in 2019 respectievelijk 2022 zou je de indruk kunnen krijgen dat we pas enkele jaren zeker weten dat deze superzware zwarte gaten – Moran noemde ze ‘Brobdingnagian beasts’ – bestaan, maar dat is onjuist. Moran ging bijvoorbeeld uitgebreid in op onderstaande illustratie, welke gaat over de accretieschijf bij het zwarte gat in het centrum van het spiraalstelsel NGC 4258 (M106).

Credit: Swinborne Universiteit.

Waar het om draait is dat plaatje bovenaan van de kern van NGC 4258 met daaromheen een platte weergave van de enigszins gekromde accretieschijf. Je ziet daarin rode en blauwe stippen. Dat zijn zogeheten masers, waargenomen tot 1998 met de VLBA in de VS, een netwerk van radiotelescopen dat gebruik maakt van de VLBI techniek. Dankzij de masers in de accretieschijf kon men exact de rotatiesnelheid van de accretieschijf bepalen, de rode masers verwijderen zich van ons, de blauwe masers komen naar ons toe. Dankzij de snelheid en met toepassing van Newton’s wetten kon men de massa van het zwarte gat vaststellen op 40 miljoen zonsmassa, tien keer zoveel als de massa van Sgr A*. Hier het vakartikel over de waarnemingen aan NGC 4258 uit 1998, inmiddels 14 jaar geleden dus.

Credit: Broderick et al

Zoals gebruikelijk was er na de Oortlezing een borrel met de spreker, de Oort familie en de andere aanwezigen. En het lijkt bijna een traditie te worden, maar de spreker kwam weer linea recta naar de borreltafel waar Paul, Jan en ik stonden, we schijnen een soort van trekstraal op (kandidaat-)Nobelprijswinnaars te hebben. Eén van de vragen die ik Moran direct stelde ging over zijn mening over de zogeheten fotonring. Aan het eind van zijn lezing ging Moran kort in op het fenomeen fotonring, maar hij noemde niet de recente claim dat deze al zou zijn waargenomen (zie de afbeelding hierboven). Hoe dacht hij over die claim, vroeg ik Moran. Zijn antwoord was duidelijk: grote claims vragen een groot bewijs en dat kan hier niet geleverd worden. Men heeft een algoritme losgelaten op de EHT gegevens van M87*, maar op de wijze waarop Broderick en zijn collega’s het deden kan je alles als uitkomst krijgen. Hiermee sluit Moran aan bij de kritiek die ook anderen hebben op de claim over de fotonring, kritiek onder andere van Matt Strassler en Francisco Villatoro. Afijn, we borrelden nog wat na en gingen toen weer tevreden naar huis. Op naar de Oortlezing 2023.

Share

Comments

  1. James is sinds 2018 zendamateur geworden (K1AKE), je moet toch contact houden met de sterren als je pensioen gaat….
    http://www.dx-qsl.com/famous-ham-radio-operators.html
    https://lweb.cfa.harvard.edu/~jmoran/photos/JimsWanderings/pages/24a.html

Speak Your Mind

*